اختیار فروش جزء ابزار‌های بازار مشتقات است. لازم به ذکر است که ابزار بازار مشتقه جزو ابزار پوشش ریسک می‌باشد؛ اما خریدار اختیار فروش چه وضعیتی دارد؟ اختیار فروش به دارنده آن این حق و نه تعهد را می‌دهد که در تاریخ معینی در آینده به قیمت مشخص‌شده در برگه که از آن به‌عنوان قیمت اعمال یاد می‌شود این اوراق را اعمال نماید.
حال اگر خریدار این ورقه بخواهد از این موقعیت استفاده نماید بایستی دارایی پایه (دارایی که سرمایه‌گذار جهت پوشش ریسک در آن اختیار فروش را خریداری کرده است) از بازار خریداری کرده و به قیمت اعمال به فروش برساند. لازم به ذکر است که بابت موقعیت خرید اختیار معامله مبلغی را تحت عنوان هزینه اولیه می‌پردازند (توجه فرمایید که در این بخش در رابطه خرید اوراق اختیار فروش در بازارهای مالی دنیا صحبت می‌کنیم).
فرض کنید شخص الف بابت ۱۰۰ سهم شرکت A که در حال حاضر قیمت ۱۰۰۰ ریال دارد اختیار فروشی را به قیمت اعمال ۹۰۰ ریال در چهار ماه آینده خریداری کرده است. درنتیجه این سرمایه‌گذار هیچ سهمی از شرکت A را در حال حاضر ندارد و بابت هر سهم دارایی پایه مبلغ ۱۰۰ ریال (درمجموع ۱۰۰۰۰ ریال) را به‌عنوان هزینه اولیه پرداخت می‌نماید.
حال سه حالت زیر را در نظر بگیرید و رفتار دارنده برگه اختیار فروش را ارزیابی نمایید:
الف) قیمت سهام در تاریخ اعمال به ۷۰۰ ریال کاهش پیداکرده باشد.
در این حالت فرد اختیار فروش خود را اعمال خواهد کرد، درنتیجه می‌تواند ۱۰۰ سهم شرکت A را به قیمت ۷۰۰ ریال از بازار خریداری نموده و به قیمت اعمال ۹۰۰ ریال به فروش برساند و از طریق این معامله سود ۲۰ هزار ریالی را شناسایی نماید، با توجه به اینکه در ابتدای امر مبلغ ۱۰ هزار ریال را هزینه کرده است سود خالص سرمایه‌گذار ۱۰ هزار ریال می‌باشد. به‌طور خلاصه عملیاتی که طی این معامله اتفاق افتاده را مشاهده می‌نمایید:
هزینه اولیه بابت اتخاذ موقعیت خرید اختیار فروش: (۱۰۰۰۰) ریال
سود ناشی از خرید ۱۰۰ سهم A به مبلغ ۷۰۰ ریال و فروش به قیمت اعمال ۹۰۰ ریال: ۲۰۰۰۰ ریال
سود خالص ناشی از ورود به خرید اختیار فروش و اعمال آن: ۱۰۰۰۰ ریال
ب) قیمت سهام در تاریخ اعمال برابر ۹۰۰ ریال شده باشد.
در این حالت برای سرمایه‌گذار یک حالت بی‌تفاوتی ایجاد می‌شود چون چه با اعمال اختیار فروش و یا عکس آن هیچ سودی نصیب وی نمی‌شود چون قیمت بازار برابر قیمت اعمال است، بنابراین سرمایه‌گذار خنثی می‌باشد. در این حالت سرمایه‌گذار تنها هزینه ۱۰ هزار ریالی را پرداخت کرده است.
پ) قیمت سهام در تاریخ اعمال به ۱۲۰۰ ریال رسیده باشد.
در این حالت سرمایه‌گذار قطعاً اختیار خود را اعمال نخواهد کرد زیرا درصورتی‌که بخواهد اختیار خود را اعمال نماید زیان ۳۰ هزار ریالی را به شرح زیر متحمل خواهد شد:
هزینه اولیه بابت اتخاذ موقعیت خرید اختیار فروش: (۱۰۰۰۰ ریال)
زیان ناشی از خرید ۱۰۰ سهم A به مبلغ ۱۲۰۰ ریال و فروش به قیمت اعمال ۹۰۰ ریالی: (۳۰۰۰۰)
زیان خالص ناشی از اعمال اختیار فروش: (۴۰۰۰۰) = (۱۰۰۰۰) + (۳۰۰۰۰)
همان‌طور که مشاهده می‌فرمایید زیان سنگینی بابت اعمال در این حالت روی‌داده است و بنابراین درزمانی که قیمت روز سهام در تاریخ اعمال بیشتر از قیمت اعمال تعیین‌شده در ورقه اختیار فروش است، سرمایه‌گذار اختیار خود را اعمال نمی‌نماید و در این حالت نیز تنها همان هزینه اولیه را پرداخت کرده است. هم‌چنین اوراق اختیار من‌جمله اختیار فروش دارای دو شیوه اعمال اروپایی و آمریکایی می‌باشد. در حالت اروپایی اوراق اختیار تنها در تاریخ سررسید قابلیت اعمال دارند اما در حالت آمریکایی سرمایه‌گذار می‌تواند در هر تاریخی تا سررسید اختیار را اعمال نماید (فرض کنید تاریخ شروع ۳۱ شهریور ۹۷ و تاریخ اعمال ۳۰ دی‌ماه است، درصورتی‌که به‌صورت آمریکایی اعمال شود سرمایه‌گذار در هر تاریخی مانند ۳۰ آبان ۱۳۹۷ نیز می تواند اختیار خود را اعمال نماید درحالی‌که در اروپایی فقط در تاریخ سررسید یعنی ۳۰ دی‌ماه می‌تواند اعمال نماید).
اوراق اختیار فروش تبعی چیست؟
این اوراق درواقع نوعی از اختیار فروش اروپایی است که در آن به خریدار این اوراق اجازه می‌دهد تا دارایی پایه اختیار که درواقع یکی از سهام پایه می‌باشد با توجه به قیمت سهام در زمان عرضه اوراق و قیمت اعمال بیمه نماید و به‌نوعی کسب بازدهی برای سرمایه‌گذار تضمین می‌گردد، درنتیجه این اوراق به‌نوعی بیمه سهام می‌باشند. لازم به ذکر است که عرضه‌کننده این اوراق شرکت (ناشر) و یا سهامدار عمده است که هدف آن‌ها ایجاد تضمین و اطمینان نسبت به سهام است.
حال در ادامه در رابطه با سازوکار عملیاتی اوراق اختیار فروش تبعی نکاتی را خدمت شما عرض می‌کنم:
در ایران شیوه انتشار این اوراق متفاوت از سازوکار مطرح‌شده در دنیا است. در ایران به‌منظور خرید اوراق اختیار بایستی سهام پایه (سهامی که بابت آن اختیار فروش تبعی منتشر می‌گردد) را در اختیار داشته باشید. فرض کنید که قرار است اوراق اختیار فروش تبعی برای سهام شرکت سایپا در تاریخ ۱۰ دی‌ماه منتشر گردد. قبل از اینکه شما اقدام به خرید اوراق اختیار نمایید بایستی سهام شرکت سایپا را در سبد خود داشته باشید و این اولین تفاوت بین اوراق اختیار در ایران با سایر کشورهای دنیا است. مثلاً اگر شما می‌خواهید تعداد ۵۰ هزار اوراق اختیار سایپا را داشته باشید بایستی قبل اعمال دستور خرید این اوراق، تعداد ۵۰ هزار سهم از سایپا را در پرتفوی خود داشته باشید.
نمونه‌ای اوراق اختیار فروش تبعی که در عمل انجام‌شده است
عکس زیر مربوط به اطلاعیه عرضه اوراق اختیار فروش تبعی حسیر است. لطفاً به جزییات آن توجه فرمایید:
بر طبق اطلاعیه که در تصویر مشاهده می‌کنید می‌توان اطلاعات زیر را استخراج کرد:
قیمت اعمال: ۳۶۰۰ ریال، تاریخ اعمال: ۲۳ آبان ۱۳۹۷، دوره معاملاتی (دوره‌ای که این اوراق معتبر می‌باشند و درواقع فاصله تا سررسید را معین می‌کند): از ۲۷ آبان ۱۳۹۶ الی ۲۳ آبان ۱۳۹۷
کل حجم عرضه (تعداد کل اوراق اختیار فروش تبعی که توسط سهامدار عمده عرضه می‌گردد): ۷۵ میلیون
حداقل عرضه روزانه (عرضه‌کننده باید در هر روز حداقل این تعداد از اوراق اختیار را عرضه نماید): ۴ میلیون
هم‌چنین بر طبق این اطلاعیه، هر سهامدار حقیقی در یک روز نمی‌تواند بیشتر از ۱۰۰ هزار سهم را درخواست نماید؛ اما حداقلی برای آن تعریف نشده است درحالی‌که برای اشخاص حقوقی شرایط کاملاً متفاوت است.
همان‌طور که مشاهده می‌فرمایید نماد اختیار فروش تبعی حسیر به‌صورت حسیرتبعی ۹۷۰۸ می‌باشد.
حسیرتبعی ۹۷۰۸ – اختیارف.تبعی ریل سیرکوثر ۹۷۰۸۰۸
حال در قالب فرایند عملیاتی و با فرض اینکه در حال حاضر در تاریخ ۲۴ آبان ۱۳۹۶ (تاریخی که اطلاعیه عرضه اوراق اختیار تبعی حسیر منتشر شد) هستیم گام‌به‌گام برای شما توضیح می‌دهیم که چه وضعیتی برای شما ایجاد می‌شود.
حال فرض می‌کنیم که شما تمایل به خرید ۱۰۰ هزار اوراق اختیار هستید، درنتیجه بر اساس سازوکار تعریف‌شده شما می‌بایست در سبد خود تعداد ۱۰۰ هزار از سهم حسیر را داشته باشید؛ بنابراین شما در تاریخ ۲۴ آبان تعداد ۱۰۰ هزار سهم حسیر را در مبلغ ۲۸۳۰ ریال می‌خرید. درنتیجه سرمایه شما در سهام حسیر به مبلغ ۲۸۳ میلیون ریال است. حال در تاریخ ۲۷ آبان ۱۳۹۶ اعلام می‌گردد که بابت خرید هر ورقه اختیار فروش تبعی حسیر بایستی مبلغ ۵۰ ریال پرداخت گردد؛ بنابراین شما باید بابت خرید ۱۰۰ هزار عدد از این اوراق مبلغ ۵ میلیون ریال پرداخت نمایید. تا به اینجا در سبد سهام شما تعداد ۱۰۰ هزار سهم حسیر به مبلغ ۲۸۳ میلیون ریال و ۱۰۰ هزار ورقه اختیار فروش تبعی حسیر موجود می‌باشد. بنا بر قانون، شما تا تاریخ ۲۳ آبان ۱۳۹۷ نمی‌توانید هیچ‌کدام از این دو ورقه بهادار را معامله نمایید.
حال فرض نمایید به تاریخ ۱۳ آبان ۱۳۹۷ می‌رسیم. در این تاریخ شما بایستی بر اساس تحلیلی که از سهام حسیر دارید در مورد اعمال اوراق اختیار یا عدم اعمال آن تصمیم‌گیری کنید. در تاریخ ۱۳ آبان ۱۳۹۷ شما می‌بینید که قیمت حسیر در بازه ۲۵۵ تا ۲۷۰ تومان نوسان دارد. درنتیجه تصمیم می‌گیرید که به کارگزار خود دستور اعمال اوراق اختیار را می‌دهید. درنتیجه کارگزار درخواست شما را در کنار درخواست سایر مشتریان برای سازمان ارسال می‌کند. سازمان اگر در تاریخ ۲۳ آبان قیمت سهم حسیر برابر یا بیشتر از ۳۶۰۰ ریال باشد اوراق را اعمال نمی‌کند ولی اگر قیمت سهم کمتر از ۳۶۰۰ ریال بود ۱۰۰ هزار سهم حسیر را برای شما به قیمت ۳۶۰۰ ریال به ازای هر سهم به سهامدار عمده می‌فروشد.
در مثال ما چون سهم حسیر در تاریخ ۲۳ آبان ۱۳۹۷ برابر ۲۸۸۳ ریال است اوراق اختیار سهامداران درخواست‌کننده اعمال خواهد شد؛ بنابراین سود شما از خرید این اوراق با توجه به مفروضات بالا به شرح ذیل می‌باشد (در محاسبات کارمزد و مالیات در نظر گرفته نشده است):
خرید ۱۰۰ هزار سهم حسیر به قیمت ۲۸۳۰ ریال: ۲۸۳ میلیون ریال
خرید ۱۰۰ هزار ورقه اختیار فروش تبعی به قیمت ۵۰ ریال به ازای هر ورقه: ۵ میلیون ریال
فروش ۱۰۰ هزار سهم حسیر به قیمت اعمال ۳۶۰۰ ریال ناشی از اعمال اوراق اختیار: ۳۶۰ میلیون ریال
سود شما از این معامله (ارقام به میلیون ریال):
سود معاملاتی: میلیون ریال ۷۲ = ۵ – ۲۸۳ – ۳۶۰
بنابراین بازدهی شما ۲۵ درصد است.
نکاتی مهم در رابطه با اوراق اختیار فروش تبعی که لازم است بدانید:
این اوراق از نوع اختیار فروش اروپایی می‌باشند یعنی تنها می‌توان در تاریخ سررسید آن را اعمال کرد.
این اوراق قابلیت معامله در بازار ثانویه را ندارند و تنها در یک مرحله در زمان عرضه توسط ناشر مورد معامله قرار می‌گیرد.
درصد سود و زیان شما با توجه به نوسانات قیمتی سهام تا تاریخ سررسید و اینکه شما در چه قیمتی سهام پایه را خریداری کرده باشید متفاوت است.
توجه فرمایید که طبق قانون حتی درصورتی‌که شما درخواست اعمال اوراق را به کارگزار بدهید درصورتی‌که قیمت روز سهام پایه در تاریخ سررسید کمتر از قیمت اعمال نباشد اوراق سررسید شده اعمال نخواهند شد.
توجه فرمایید ازآنجایی‌که اوراق اختیار فروش تبعی قابلیت معامله مجدد را ندارند درنتیجه سهام پایه موضوع این اوراق نیز تا زمان پایان معاملات قابلیت معامله را از دست می‌دهند و حتماً بایستی به این موضوع توجه فرمایید.